Wiskundemeisjes

Waarom heet wiskunde eigenlijk wiskunde?

Deze column staat vandaag in de Volkskrant.

Over de naam van deze rubriek, wiskundemeisjes, is al heel wat gemopperd. Dat meisjes is denigrerend voor serieuze wiskundigen. En zijn we sowieso niet te oud om onszelf meisjes te noemen? Maar nooit krijgen we vragen over het eerste deel van de naam, terwijl wiskunde toch best een merkwaardig woord is. In het Engels heet het vak mathematics, in het Frans mathématiques en in het Hongaars matematika. Allemaal afkomstig van máthēma, oud-Grieks voor “wat men leert”. Hoe komen wij dan aan wiskunde?

Die naam hebben we te danken aan wiskundige Simon Stevin (1548-1620). In zijn tijd verschijnen wetenschappelijke werken in het Latijn. Stevin vindt dat onzin en schrijft zelf zeer bewust in het Nederlands. Dat is namelijk een heldere, efficiënte taal en bovendien kunnen zo ook werklieden zijn teksten lezen. Aan het begin van zijn boek Wheegconst gaat Stevin bladzijden lang te keer over taal en geeft hij lijsten waaruit blijkt dat het Nederlands veel lekker korte woorden van één lettergreep heeft. Tegen buitenlanders die klagen dat Nederlands moeilijk om te leren is zegt hij: “Om dat een witte muer beter om schilderen is dan Paris oirdeel, is sy daerom oock constigher?”

Paris oirdeel - iets kunstiger dan een witte muur (zou ik zeggen)

Stevin introduceert een hele lijst Nederlandse alternatieven voor leenwoorden. Hij gebruikt bijvoorbeeld liever middellijn dan diameter. Veel van zijn termen gebruiken we nog steeds: wiskunde bijvoorbeeld. Maar ook evenwijdig, meetkunde, sterrenkunde en scheikunde. Wiskunde komt overigens van het al langer gebruikte wisconst: de kunst van het weten (denk aan het Duitse wissen of “wis en waarachtig”).

Niet alle woorden van Stevin worden een succes. Zo wil hij singconst gebruiken voor muziek, letterconst voor grammatica en redenconst voor retoriek. Hij houdt duidelijk erg van const, maar deze alternatieven slaan niet aan. Erg mooi vind ik strijtreden voor argument. En kunt u nog raden wat Stevin bedoelt met een lanckrondt?

Stevin doet veel meer dan het propageren van de Nederlandse taal. Hij schrijft een hele reeks boeken en combineert in zijn werk steeds nieuwe theoretische ontdekkingen met praktische toepassingen. In 1585 verschijnt bijvoorbeeld De Thiende, een invloedrijk pleidooi om het tientallig stelsel te gebruiken. Natuurlijk is dit boek geschreven in zijn volkstaal en in de opdracht maakt hij duidelijk voor wie het is: “Den sterrekijckers, landtmeters, tapijtmeters, wijnmeters, lichaemmeters int ghemeene, muntmeesters ende alle cooplieden wenscht Simon Stevin gheluck”. Zijn boek is een bestseller, mede door de praktische tips die hij hierin geeft. Zo laat hij zien hoe tapijtmeesters hun meetstok aan de achterkant kunnen indelen in tienden om hun rekenwerk te vereenvoudigen.

Hobbyprojectje van Simon Stevin

Stevin is ook militair adviseur van Prins Maurits en laat de prins de blits maken met een zeilwagen die 28 passagiers supersnel van Scheveningen naar Petten brengt. Verder bewijst hij vóór Galileo dat voorwerpen van verschillende gewichten even snel vallen, ontwerpt hij betere molens en schrijft een handboek voor burgers tijdens roerige tijden.

Kortom: wat een held was die Simon Stevin. Hij draait zich vast om in zijn graf als hij hoort dat de Nederlandse universiteiten nu voornamelijk in het Engels werken.